Günümüzün Ayasofya Camii’nde bulunan Bizans mozaikleri bize yok olmuş bir medeniyetin sanatından örnekler sunuyor. Bilindiği üzere Bizans İmparatorluğu, 4. ve 15. yüzyıllar arasında yaklaşık 1100 yıl var oldu ve İstanbul’a önemli bir kültürel miras bıraktı.
Ayasofya’daki mozaiklerden 9. yüzyıl ile 13. yüzyıl arasında yapılmış olanları günümüze kadar ulaştı. Ancak Ayasofya’nın inşasının 537 yılında (6. yüzyıl) bittiği düşünüldüğünde, neden en eski mozaiğin 9. yüzyıla tarihlendiği merak edilecek bir konudur.
İstanbul’da 9. yüzyıldan önceki mozaiklerin yok olmasıyla ilgili, 726 yılında başlayan ve yaklaşık bir asır süren Bizans İkonoklazması‘nı incelemek gerekir. Bu dönemde ikona karşıtı imparatorlar mozaik ve freskleri yok etmiş ve yenilerinin yapılmasını yasaklamıştı.
İkona karşıtlığı 800’lü yıllarda hanedanın değişmesiyle tarihe karıştı. Yeniden iktidara gelen ikonaseverler, kiliseleri mozaikler ve freskler ile süslemeye devam etti. İşte günümüzde Ayasofya’yı süsleyen mozaiklerin en eskisi (Meryem ve çocuk İsa) bu dönemde yapılmıştır.
Fetihten sonra Ayasofya’daki mozaiklerin bir dönem olduğu gibi bırakıldığı, birkaç asır sonra ise ince bir sıva ile kaplandığını biliyoruz. Cumhuriyet döneminde Ayasofya müzeye çevrildiğinde sıvalar kaldırıldı ve mozaikler yeniden günyüzüne çıktı.
Ayasofya Camii İçindeki Bizans Mozaikleri
Ayasofya yaklaşık 900 yıl kilise (Bizans dönemi), 500 yıl cami (Osmanlı dönemi) olarak kaldıktan sonra 1930’lu yıllarda müzeye dönüştürüldü. 2020 yılına kadar yaklaşık 90 sene müze olarak kalan yapı, 2020’de tekrar camiye çevrildi.
Yeniden cami olduktan sonra yerli ve yabancı milyonlarca insan Ayasofya’yı ücretsiz ziyaret edebildi. Ancak bu durum aşırı kalabalıklara sebep oldu. 2024’te alınan bir kararla Ayasofya girişi yabancı ziyaretçiler için tekrar ücretli oldu.
Günümüzde Ayasofya’nın alt katının cami, üst katının ise müze olması ziyaret şartlarını biraz karmaşık hale getirmektedir. Yerli turistler üst katı ücret dahilinde ziyaret edebilirken, yabancı turistlerin alt kata girişi namaz kılma amacı taşımıyorsa yasaktır.
Örneğin Türk vatandaşları Ayasofya’ya ücretsiz olarak girebiliyor ve alt kattaki mozaikleri (listedeki 1, 2 ve 3 numaralı mozaikler) görebiliyor. Ancak Ayasofya üst kat galerilerindeki (4, 5 ve 6 numaralı mozaikler) mozaikleri görebilmek için aynı yabancı turistler gibi bilet almak gerekiyor.
1. İmparator VI. Leon Mozaiği
İmparator VI. Leon mozaiği, Ayasofya’daki imparatorluk kapısının üstünde yer almaktadır. “Bilge Leon” olarak da bilinen imparator, Bizans İmparatorluğu‘nu 886 ile 912 yılları arasında yönetti.
Mozaiğin ortasında tahtında oturan Hz. İsa’yı ve solda ise diz çökmüş halde dua eden imparatoru görebilirsiniz. Sol üstteki dairede Hz. Meryem, sağ üstteki dairede ise “Baş Melek” Cebrail yer almaktadır.
VI. Leon’un evlilikleri, geleneklere aykırı olduğu için Bizans İmparatorluğu’nda bir skandala yol açmıştı. Kilise liderlerinden bazıları Leon’u kınadı ve dördüncü evliliğini tanımadı.
VI. Leon’un ilk evliliği, selefi I. Basileios’un isteği üzerineydi. Theophano Martinakia ile mutsuz bir şekilde evli olan imparator, karısının 897’deki ölümünden sonra bir kez daha evlendi. İmparator, ikinci karısı Zoe’yi 899’da ve üçüncü karısı Eudokia’yı ise 901’de kaybetti.
İmparator nihayet son evliliğinden bir erkek çocuk sahibi oldu ve evliliğinin kilise tarafından tanınması için mücadele etti. Sonunda iki taraf anlaştı ve VII. Konstantinos Porphyrogenitus (mor odada doğan anlamına gelir) geleceğin imparatoru oldu.
Bugün İstanbul’da bu döneme ait eserler bulunmaktadır. Örneğin, yakın zamanda müze olarak açılan Tekfur Sarayı (İng. Palace of Porphyrogenitus) VII. Konstantinos’a atfedilir.
Ayrıca, VI. Leon’un ilk karısı Theophano’nun lahitini Aya Yorgi Kilisesi‘nde (Fener Rum Patrikhanesi) görebilirsiniz. Çok dindar bir kadın olan Theophano Martinakia, Doğu Ortodoks Kilisesi tarafından bir azize olarak kabul edilmiştir.
2. Meryem ve Çocuk İsa Mozaiği
Meryem ve Çocuk İsa mozaiği, Ayasofya’nın apsisinde yer almaktadır. İmparatorluk kapısından ana nefe (naos) geçtiğinizde ilk dikkatinizi çekecek şey dev kubbe, ikinci dikkatinizi çekecek şey ise bu muhteşem mozaik olacaktır.
Meryem kraliyet mavisi (royal blue) bir elbise giyerken, Çocuk İsa ise altın rengi giyinmiştir. Meryem ve Çocuk İsa mücevherlerle süslü bir tahtta oturmaktadır. 860’lı yıllara dayanan bu mozaik, Ayasofya’daki en eski mozaiktir.
Yazının başında da belirttiğim gibi, Bizans İmparatorluğu bir süre ikona karşıtlarının yönetimi altındaydı. Bu nedenle Ayasofya’nın içindeki tüm mozaikler yok edilmiş ve yerlerine çeşitli dini semboller yerleştirilmişti.
Bu mozaiğin yapılışı ikona karşıtlarının yenilgisi, ikonaseverlerin ise zaferini simgeliyordu. Bu nedenle ilk bakışta fark edilmese de mozaik oldukça detaylı ve büyüktür. Mozaiğin kilisenin her yerinden görülebilmesi için Bizans sanatının tüm teknikleri kullanılmıştır.
İstanbul’da ikona karşıtı dönemin izlerini görmek isterseniz Aya İrini Kilisesi‘ni ziyaret edebilirsiniz. Bu kilise, İstanbul’daki Bizans eserleri arasında en sade tasarıma sahip olanıdır ancak yine de kendine has bir çekiciliği vardır.
Dipnot olarak, bu mozaik alt katta namaz kılanların görüş alanında olduğu için bir perdeyle örtülüdür ancak üst kattaki bir pencereden kolayca görülebilir. Bu nedenle, üst kat galerilerini ziyaret ederken bu muhteşem mozaiğe de bakmayı unutmayın.
3. Justinianus ve Konstantin Mozaiği
İmparator Justinianus ve Konstantin mozaiği, Ayasofya müzeyken çıkış yönünde bulunuyordu. Çıkışa doğru yürüyenlerin bu güzel mozaiği kaçırmaması için kapının üzerine bir ayna yerleştirilmişti.
Günümüzde ise bu mozaik alt katta yer almasına rağmen hala turistler tarafından görülebilmektedir. Üst katı ziyaret ettikten sonra çıkışa giden rampayı indiğinizde sağdaki odaya girip bu mozaiği görmeyi unutmayın!
İmparator Konstantin, kararlarıyla dünya tarihini değiştiren biriydi. Roma’nın dört imparator tarafından yönetildiği (Bkz: Tetrarşi Dönemi) bir zamanda tahta çıkan Konstantin, tüm rakiplerini yenerek tek başına hükümdar oldu.
Konstantin, önce Milano Fermanı ile Hristiyanlığı özgürleştirdi. Daha sonra Konstantinopolis’i imparatorluğun yeni başkenti yaptı. Son olarak, ilk evrensel Hristiyanlık konsilini topladı (Bkz: İznik Konsili) ve Hristiyanlığın temellerini attı.
Konstantin’in Roma İmparatorluğu‘nun merkezini doğuya taşıması, Roma mirasının 1000 yıl daha yaşamasını sağladı. Bu nedenle Konstantin, Bizanslılar tarafından bir ata olarak kabul edildi ve yüzyıllar sonra bile saygıyla anıldı.
İmparator Justinianus ise Konstantin’den iki yüzyıl sonra yaşadı. Justinianus’un hüküm sürdüğü 527-565 yılları arasındaki yıllar, Bizans İmparatorluğu’nun zirve dönemiydi. İmparator Justinianus ve eşi İmparatoriçe Theodora, Bizans tarihinin en ünlü hükümdarları oldular.
Justinianus’un amacı, Roma İmparatorluğu’nu eski ihtişamına kavuşturmaktı. Bu amaçla İtalya’yı fethetti. İstanbul’daki Ayasofya ve Ravenna’daki San Vitale Bazilikası onun tarafından inşa edildi.
Bu mozaikte Geç Antik Çağ’ın en ünlü iki imparatorunu görebilirsiniz. Solda, İmparator Justinianus, şaheseri Ayasofya’yı Meryem ve Çocuk İsa’ya sunuyor. Sağda ise İmparator Konstantin şaheseri Konstantinopolis’i yine kutsal aileye sunuyor.
10. yüzyıldan kalma bu mozaik hala çok iyi durumdadır. Her iki imparatorun saltanatından yüzlerce yıl sonra yapılan “Jüstinyen ve Konstantin mozaiği”, onların mirasının asırlar sonra bile takdir edildiğini gösteriyor.
4. Deesis Mozaiği
Deesis mozaiği, Ayasofya’nın üst katındaki güney galerisinde yer almaktadır. 13. yüzyıldan kalma mozaik, Bizans sanatının en iyi örneklerinden biridir. Mozaik, Bizans dini sanatında en popüler sahnelerden biri olan Kıyamet Günü’nü (Bkz: The Last Judgment) tasvir eder.
Deesis Mozaiği’nin merkezinde Pantokrator İsa (her şeye hükmeden İsa) vardır. İsa’nın solunda Hz. Meryem, sağında ise Vaftizci Yahya bulunmaktadır. Meryem ve Yahya, Kıyamet Günü’nde insanlar için İsa’dan merhamet dilemektedir.
Mozaikte renklerin canlılığı ve karakterlerin yüz ifadeleri oldukça başarılıdır. Bu nedenle Ayasofya’daki Deesis Mozaiği, birçok tarihçi tarafından “Bizans Sanatının Rönesansı” olarak kabul edilir. Bu sebeple de Ayasofya mozaikleri arasında dünya çapında en çok bilinen eser budur.
5. IX. Konstantin ve Zoe Mozaiği
İmparator IX. Konstantin ve İmparatoriçe Zoe mozaiği güney galerisindeki en dikkat çekici mozaiklerden biridir. Bizans imparatoru IX. Konstantin Monomakhos, Makedonya hanedanının prensesi Zoe’nin üçüncü kocasıydı.
İmparatoriçe Zoe, babasının (VIII. Konstantin) ölümünden sonra tek varis oldu. Kendisinin evleneceği kişi yeni imparator olacaktı. Devlet yetkilileri tarafından uygun görülen bir adamla (Bkz: III. Romanus) evlendi.
Ancak İmparatoriçe Zoe iddiaya göre daha sonra başka birine aşık oldu. İlk kocası banyoda kayarak gizemli bir şekilde öldü. Bu sayede Zoe aşık olduğu adamla (Bkz: IV. Mikail) evlenebildi.
Ancak Zoe’nin ikinci kocası ölümcül bir hastalık nedeniyle vefat etti. En sonunda ise Zoe yakışıklı bürokrat Konstantin Monomakhos ile evlendi. Ancak Konstantin evlendikten sonra metresi Maria Skleraina‘yı da saraya getirdi. Bu nedenle yeni imparator halktan büyük tepki aldı.
Başkent halkı Zoe’nin suikasta kurban gideceğinden korkuyordu. Efsane imparator II. Basileios‘un kanını taşıyan Zoe’nin hayatı, Bizans tahtının meşruiyeti için çok önemliydi. Halkın baskısını hisseden Konstantin, Zoe’ye bir şey yapma niyeti varsa bile buna cesaret edemedi.
Tarihçiler, bu mozaiğin Zoe’nin ilk veya ikinci evliliğinin şerefine yapıldığı ve imparatorun yüzünün daha sonra değiştirildiği konusunda hemfikirdir. Önceki kocanın yüzü kazınmış ve yerine yenisi konmuştur.
Fotoğrafta çok belirgin olmasa da, mozaiğe yakından bakıldığında adamın yüzünün etrafındaki tahribat açıkça görülmektedir. Ayrıca, daha uzun olan aile adının (Monomakhos) çerçeveye sığmadığı ve daraltıldığı açıktır.
Mozaikteki yazılar, Zoe’nin dindarlığını vurgular. Ayrıca, ailenin kiliseye yaptığı bağışları sembolize eder. Hem Konstantin hem de Zoe, Hristiyanlık adına yaptıklarını sembolik olarak İsa’ya sunarlar.
6. II. Yannis Komnenos ve İrene Mozaiği
İmparator II. Yannis (John) Komnenos ve İrene mozaiği güney galerisinin bir diğer güzel mozaiğidir. Mozaikte imparator, Macar eşi İrene ve oğulları Aleksios yer almaktadır. Ayrıca ortada Meryem ve Çocuk İsa tasviri bulunmaktadır.
İrene, Macar Kralı I. Ladislaus‘un kızıydı. Mozaikte örgülü kızıl saçları, renkli gözleri, beyaz teni ve kırmızı yanakları ile tipik bir Orta Avrupalı olarak tasvir edilmiştir. İrene, ölümünden sonra Doğu Ortodoks Kilisesi tarafından bir azize ilan edilecek kadar dindardı.
Mozaiğin en sağında bulunan oğulları Aleksios, babası tarafından “Sezar” yani yardımcı imparator ilan edilmiş ve tahtı paylaşmıştır. Ancak bir askeri sefer sırasında aniden hastalanmış ve ölmüştür. Mozaikteki Aleksios’un üzgün yüz ifadesi dikkat çekmektedir.
Bu mozaik, bir önceki Konstantin ve Zoe örneğindeki gibi, dindar bir imparatorluk ailesinin bağışlarını sembolize etmektedir. Mozaikteki karakterlerin yüzleri çok ustaca tasvir edilmiştir. Hz. Meryem’in elbisesi, kraliyet mavisi rengi ile harika bir kontrast yaratmıştır ve oldukça detaylıdır.
Son Söz
Bu yazıda sizlere Ayasofya Camii içinde bulunan Bizans mozaikleri hakkında bilgi vermeye çalıştım. 9. yüzyıl ile 13. yüzyıl arasında yapılmış olan bu mozaikler, Orta Çağ Hristiyan sanatı konusunda dünya çapında üne sahiptir.
Ayasofya ile ilgili daha çok bilgi edinmek isterseniz, daha önce kaleme almış olduğum Ayasofya’nın tarihi ve mimarisi adındaki yazıyı da gözden geçirebilirsiniz. Bu ikinci yazıda, Ayasofya’nın 6. yüzyıldan günümüze geçirdiği değişimi anlatmıştım.
Ayasofya Mozaikleri by Serhat Engül
Leave a Reply